«این نوشته در تاریخ 17 خردادماه 1403 بروزرسانی شد»
مقدمات نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد:
این‌روزها با توجه به گسترش چشم‌گیر آموزش عالی در کشورمان ایران، به خصوص تحصیلات تکمیلی، بسیاری از دانشجویان این مقاطع را می‌بینیم که برای نوشتن پایان‌نامه کارشناسی ارشد و بعضاً دکتری خود، سردرگم هستند. دقیقاً نقطه‌ی آغاز کار را نمی‌دانند و این امر موجب نگرانی وافری در آنها شده است. در این مقالهٔ کوتاه تجربیاتی اندک در طول سال‌های حضور خودم در دانشگاه‌ها را برای شما عزیزان به رشته تحریر در آورده‌ام. امیدوارم که مورد استفاده شما عزیزان و علاقمندان واقع شود.
پیش از هر چیز لازم به‌ذکر است که در اکثر کشورهای دنیا، پایان‌نامه کارشناسی ارشد ارزش علمی چندانی ندارد. این مجموعه در واقع پُلی است بین سرآغاز پژوهش تا رسالهٔ دکتری که در آن بحثی جدید و منحصر به خود پژوهشگر مطرح می‌شود. یکی از اهدافِ نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد، این است که در این دوره دانشجو با اصول اولیه پژوهش و کار علمی آشنا بشود. بتواند منابع و مراجع را به‌طور صحیح و منظم جمع آوری کند و در مورد مناسب از آنها استفاده نماید. تعاریف اولیه و سیر تاریخی مسئله خود را بشناسد و آنها را فهرست نماید. موضوع مورد علاقه خود را تا حدی بشناسد و … .
کار نگارش پایان‌نامه چگونه آغاز می‌شود؟
برای نگارشِ یک پایان‌نامه کارشناسی ارشد، اولین قدم، این است که دانشجو به استاد راهنمای خود مراجعه نماید که به عقیده اینجانب این کار باید در ابتدای ترم سوم تحصیلی انجام شود. سپس استاد راهنما با توجه به زمینه کاری خود، تعدادی از مقالات چاپ شده در مجلات بین‌المللی معتبر را به دانشجو می‌دهد و از او می‌خواهد که این مقالات را یک مطالعهٔ سطحی (چکیده، تعاریف اصلی و مقدمه فصل اول را بخواند) بنماید.
بعد از این مرحله دانشجو با توجه به بنیه علمی و البته علاقمندی‌های پژوهشی خود یکی یا احتمالا دو مقاله که کارهای موازی و نزدیک به هم را دنبال کرده‌اند، انتخاب می‌کند.
کار بعد از این انتخاب آغاز می‌شود. اگر زبان انگلیسی شما (معمولا زبان مقالات بین المللی انگلیسی است) تا حدی خوب است، وقت خود را صرف این که مقاله را دقیقا ترجمه نماید و روی کاغذ بنویسید نکنید. این مرحله را تنها در صورت ضعیف بودن در بحث زبان انجام دهید (به کررات دیده‌ام که دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد، توان ترجمه و نگارش صحیح فارسی را ندارد و یا بسیار ضعیف است).
سپس تعاریف اصلی مقاله را گرد آوری کرده به‌عنوان مثال در قسمتی از یک دفترچه یاداشت نمائید. نکته‌ای که در اینجا قابل ذکر می‌باشد، این است که در اکثر مقالات، تنها یک یا دو منبع اصلی در قسمت مراجع مقاله موجود است که تعاریف و سیر کاری مقاله با توجه به آن انجام شده است. اگر شما بتوانید این منبع کلیدی را بیابید دیگر برای یافتن تعاریف اصلی کار پایان‌نامه خود هیچ نگرانی و کار سختی ندارید. تنها به این کتاب یا مقاله مراجعه کرده و تعاریف و نتایج قبلی را از روی آن می‌نویسید. خوشبختانه اکثر اساتید راهنمای ما در اکثر دانشگاه‌های کشور دارای این بُنیه‌ی علمی تشخص کار اصلی (منبع اصلی) هستند. از آنها بخواهید که منبع اصلی را به شما معرفی نمایند.
بعد از جمع آوری این مباحث به قسمت‌های اصلی مقاله رفته، تعاریف، قضایا و نتایج کار را به طور موشکافانه‌ای تحلیل و بررسی نمائید. این جزو اصلی‌ترین قسمت‌های کار یک پایان‌نامه کارشناسی ارشد می‌باشد که روی این بخش نیز داوران خارجی که در حضور ایشان کار دفاع از پایان‌نامه انجام می‌شود، تاکید دارند و سئوالات از این قسمت‌ها مطرح می‌شود. البته از قسمت‌های ابتدایی نیز سئوالاتی مطرح خواهد شد.
قدم بعدی، تائید استاد راهنما:
تا اینجا شما حدود 70 الی 80 صفحه مطلب جمع نموده‌اید. حدود 10 الی 15 صفحه قسمت تعاریف اولیه و نتایج قبلی و حدود 55 تا 70 صفحه مطالب اصلی مقاله مذکور. این مطالب را به طور مجزا تایپ کرده و به استاد راهنمای خود تحویل بدهید. دقت کنید که تایپ کردن مطالب برای جلب موافقتِ استاد راهنما جهت اتمام کار پژوهشی شانس زیادی را نصیب شما می‌کند. پس هیچ‌گاه مطالب را به صورت دست‌نویس تحویل استاد راهنما ندهید و از همان ابتدای تایپ کردن سعی کنید که اشتباهات تایپی را به حداقل برسانید.
اگر تا همین حد استاد از کار شما راضی بود، خوب تنها یک مرحله دیگر برای اتمام نگارش پایان‌نامه باقی می‌ماند و آن هم نوشتن منابع، چکیده، مقدمه و رده‌بندی موضوعی است. اگر ایشان هنوز از حجم و کیفیت کار شما راضی نباشد، به سراغ مقاله دوم می‌روید و چند نتیجه و قضیه دیگر را هم از مقاله دوم که در امتداد کار اول است، استخراج کرده و آن را به همان طریق باز کردن موضوعات و مطالب مقاله اول باز می‌نمائید و به ادامه کار اول خود اضافه می‌کنید. این بار دیگر استاد راهنمای شما بعد از دیدن این حجم از کار قطعاً موافقت خود را جهت اتمام کار پژوهشی شما اعلام می‌نماید.
بعد از این مراحل شما در طول یک پروسه 2 الی 5 ماه کار پایان‌نامه‌تان را، اگر مرحله آزمایشاهی نداشته باشید به اتمام رسانده‌اید. به شما تبریک می‌گویم.
اما به عقیده بنده کار نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد این روزها با توجه به حجم زیاد کارهای قبلی انجام شده و کثرت کتاب‌های الکترونیکی، فرایندی بسیار ساده است و شما نباید هیچ نگرانی در این زمینه داشته باشید. به عنوان مثال می‌توانید به کتابخانه دانشگاه خود مراجعه نمائید و بسیاری از تعاریف اولیه را از روی پایان‌نامه‌های قبلی کار شده بنویسید. تنها دقت کنید که مراجع و منابع این تعاریف را هم یاداشت نمائید چون از شما سئوال خواهد شد که این تعریف را چه کتابی استخراج نموده‌اید.
مشکلات مقاله‌های بدون نمایه در نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد:
در این روزها دانشجویان زیادی به بنده مراجعه می‌کنند برای مشاوره گرفتن در زمینه نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود، از آنها می‌خواهم که مقاله‌ای که استاد به ایشان معرفی کرده است را به بنده نشان بدهند، متوجه می‌شوم که استاد یک مقاله چاپ شده در سال 1972 و حتی قدیمی‌تر را به دانشجو معرفی نموده است که کار پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود را روی آن انجام دهد.
بدتر از این هم دیده‌ام، موارد بسیاری بوده است که دانشجو مقاله‌ای به من داده که در مجلات پولی چاپ شده است و هیچ ارزش علمی در آن وجود ندارد و تمامی نتایج اصلی کار غلط است. اینها جزو مقالاتی می‌باشد که مولف آن در یک بُرهه زمانی در فشار برای چاپ مقاله قرار می‌گیرد و هر چرندیاتی که در ذهنش است روی کاغذ می‌آورد و بعد با پرداخت 2 الی 3 هزار دلار در مجلاتی چاپ می‌کند که اصلا معلوم نیست پایگاه اصلی آن مجله در کدام کشور قرار دارد.
به‌هرحال توصیه من به دانشجویان عزیز این است که اگر قصد یک پژوهش تمام عیار و با کیفیت را دارند حداقل یک قدم از استاد راهنمای خود جلوتر روند و میزان مطالعه خود را در روز افزایش دهند. یکی از وب‌سایت‌های بسیار خوبی که بنده تمام کتاب‌های مورد نظرم را از این پایگاه دانلود می‌کنم وب سایت لیبجن است. اگر برای کار پژوهشی خود به منبعی نیاز داشتید که آن منبع در قفسه‌های کتابخانه دانشگاه‌تان موجود نبود، به این سایت بروید و کتاب را از این پایگاه برای خود دانلود نمائید و بعد از ورق زدن آن کتاب لذت ببرید. البته این‌کار اخلاقی نیست، ولی چاره‌ایی نیست.
بسیاری از دانشجویان کارشناسی ارشد بعد از مراجعه به استاد راهنمای خود تنها به دنبال کارهایی می‌گردند که ساده باشد، به‌راحتی بتوانند در آن موضوع، مقاله ISI چاپ کنند و خیلی زود بتوانند دفاع نمایند. اما اگر شما واقعا قصد پژوهش دارید، از واژه سخت نترسید. اگر استاد گفت فلان موضوع هست ولی اندکی سخت است مردد نشوید.
من بسیاری از دانشجویان کارشناسی ارشد را دیده‌ام که 3 ساله این دوره را با سختی به اتمام رسانده‌اند ولی به دلیل اینکه موضوع کاریشان جزو موضوعات اصلی پژوهشگران داخلی و خارجی بوده، توانسته‌اند که از بهترین دانشگاه‌های دنیا برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری خود پذیرش (ادمیژن) بگیرند و در حال حاضر نیز در دوره‌های پسادکتری کشورهای صنعتی و فرا صنعتی مشغول تحقیق و پژوهش می‌باشند.
پس از سختی کار نترسید، به اهمیت موضوع انتخابی خود دقت نمائید. چون تنها این است که آینده پژوهشی و کاری شما را تضمین می‌کند، نه تعدد مقالات ISI که دیگر امروزه هیچ نقشی در تعیین سطح علمی افراد ندارد.
اما چگونه بفهمیم که یک مجله علمی، در لیست مجلات ISI قرار دارد؟
بعضا مشاهده شده که برخی از دانشجویان نمی‌توانند تشخیص دهند که یک مجله علمی ISI است یا خیر. برای این منظور به وبسایت مجله مورد نظر بروید و ISSN این مجله را کپی نمائید. سپس به این لینک بروید و در قسمت Search terms این عدد را وارد یا پیست نمائید و قسمت search type را روی ISSN قرار دهید. سپس روی Search کلیک کنید.
اگر جمله No matches found for the query” “ ظاهر شود، این یعنی مجله مورد نظر شما جزو مجلات ISI نمی‌باشد و اگر اسم مجله مورد نظر شما در صفحه ظاهر شد و دارای یک نوع Coverage بود، این مجله جزو مجلات ISI می‌باشد. البته امکان دارد که مجله‌ای به تازگی وارد فهرست مجلات نمایه شده این سایت وارد شده باشد و هنوز دارای ضریب تاثیر (impact factor) نباشد، باید توجه نمائید که یک مجله وقتی دارای ضریب تاثیر می‌گردد که پنج سال از پیوستن‌اش به این سایت بگذرد. پس عموما مجلات ISIایی که ضریب تاثیر دارند، مجلات بهتری هستند.
چند نکته:
1- سعی کنید حتی‌الامکان در پایان ترم دوم و در فاصله زمانی قبل از آغاز ترم سوم یکی از نرم افزارهای تایپ متون ریاضی مانند Xepersian و یا حداقل مایکروسافت وُرد را یاد بگیرید. برای این منظور به دانشجویان ترم بالاتر مراجعه نمائید و از آنها راهنمایی بخواهید. در غیر این صورت برای تایپ هر صفحه با یکی از این نرم افزارها مبالغ هنگفتی باید پرداخت نمائید.
2- در دوره کارشناسی ارشد خود زیاد به‌فکر چاپ کردن مقاله نباشید. برای چاپ یک مقاله خوب که به وسیله آن بتوانید نظر برخی از اساتید را برای گرفتن پذیرش در مقطع دکتری جلب نمائید نیاز به صرف وقت و مطالعه زیاد در بین کتب و مقالات دارید. پس خیلی خودتان را به دردسر نیاندازید. اصلاً فکر نکنید اگر در یک مصاحبه دکتری و یا جذب و یا هر مورد دیگر، اگر شخصی دارای مقاله است، قطعا این شخص پذیرش خواهد شد.
خیر هیچ ملاکی دقیقی و مشخصی و جود ندارد. پس ناامید نشوید. به احتمال بسیار زیاد این مقاله جزو مقالات فاقد ارزش و اعتبار است. شما فقط اصول اولیه و تعاریف و قضایای ابتدایی را خوب فراگیرید. چون در یک مصاحبه علمی هدف این است که به استاد ثابت شود این دانشجو قابلیت تجزیه و تحلیل مسائل را دارد و می داند که از کجا برای حل یک مسئله، کار خود را آغاز کند.
3- حتما بعد از این که استاد مقاله ای را به شما معرفی کرد، به وبسایت مجله مراجعه نمائید و ببینید که آیا این مقاله در یک مجله ISI چاپ شده است یا خیر.
4- اخیراً اکثر دانشگاه‌ها لیستی از مجلات بین‌المللی را منتشر کردند که فاقد ارزش و اعتبار علمی می‌باشند. به وبسایت این دانشگاه‌ها مراجعه نمائید و این لیست را مشاهده کنید تا مطمئن شوید که مقاله مورد نظر شما در یک مجله معتبر بین الملی چاپ شده است. تنها ISI بودن مجله دلیل بر باکیفیت بودن آن نیست. به‌عنوان مثال مجلهٔ
“Applied Mathematics and Computation”
که پایگاه علمی Elsevier آن را چاپ می‌نمائید در این لیست قرار دارد (این امکان نیز وجود دارد که بعد از مدتی نام این مجله از لیست سیاه خارج شود). مشاهد شده که مقالاتی در این مجله چاپ شده که تمامی نتایجِ آن غلط است. پس قبل از آغاز پژوهش که بعضاً ماه‌ها طول می‌کشد به این مورد دقت کنید. البته با یک جستجو در گوگل، شما به‌راحتی می‌توانید فهرست به‌روز شده‌تر از مجلات فاقد اعتبار یا به‌اصطلاح بلک‌لیست را بیابید.
۵- در صورت داشتن هرگونه سئوال یا مشاوره در زمینه نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد که برای شما پیش آمد، می‌توانید از طریق قسمت ارسال نظرات در پایان همین پست و یا از طریق بخش تماس با من، سئوالتان را مطرح نمائید. بنده در اولین فرصت پاسخ‌گوی شما خواهم بود.
6- یکی از وب‌سایت‌های بسیار خوب برای دانلود مقاله که پایگاه داده بسیار بزرگی دارد سایت سای-هاب است که معمولا هم فیلتر می‌گردد. در حال حاضر آخرین صفحه این سایت را در اینجا ببینید. ربات تلگرام این سایت “scihubot@” می‌باشد. معمولا در صفحه این ربات آخرین اصلاحیه و نسخه از سایت اصلی نشان داده می‌شود. تنها آدرس صفحه چکیده مقاله و یا DOI را در ربات وارد کنید و براحتی مقاله مورد نظر خود را دریافت نمائید.
محمد فزونی
دانشگاه گنبدکاووس
گروه ریاضی و آمار
آیا برای نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد نیاز به مشاوره دارید؟
اگر تمایل داشتید از پست “چند نکته در نگارش پایان‌نامه‌های ریاضی و جلسه دفاعیه” نیز بازدید کنید.